Referat wygłoszony podczas konferencji „Historia, kultura i dziedzictwo dworów w Europie Środkowo-Wschodniej“, Kowno, 24–26 kwietnia 2025 roku.
Wielki Hetman i Wojewoda Wileński Wielkiego Księstwa Litewskiego Michał Kazimierz Radziwiłł Rybeńko (1702–1762) był jednym z najbardziej wpływowych magnatów XVIII-wiecznego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Choć oceniany przez historyków niejednoznacznie, Radziwiłł potrafił osiągnąć znaczący wpływ na życie polityczne i społeczne kraju, opierając się na swoim pochodzeniu, majątku oraz wierności królowi Augustowi III.
Niniejszy referat został przygotowany na podstawie jego diariusza. Od 1719 roku Michał Kazimierz Radziwiłł zaczął prowadzić diariusz typu kalendarzowego, który systematycznie uzupełniał niemal aż do swojej śmierci w 1761 roku. Dokument przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Odręczna kopia diariusza została zdigitalizowana i jest dostępna w wymienionym archiwum; zachowały się również oryginalne zapiski na kartach kalendarzy, jednak nie są one dostępne dla szerszej publiczności.
Kalendarze na polecenie M. K. Radziwiłła były przepisywane i na końcu każdego roku podpisywane przez niego samego, w ten sposób potwierdzając autentyczność kopii.
W diariuszu Radziwiłł skrupulatnie notował odwiedzane miejscowości, przejechane mile, spotkanych w drodze i odwiedzanych szlachciców, urzędników Rzeczypospolitej, dolegliwości swoje i członków rodziny, podstawowe zajęcia dnia codziennego (pracę w Sejmie, sejmiku, Trybunale, udział w polowaniach, ucztach, nabożeństwach, odwiedzane kościoły, klasztory, wykonywane praktyki religijne).
W diariuszu, obok prostych notatek o charakterze codziennym, obfituje on w szczegóły dotyczące życia codziennego, które ukazują ówczesne normy społeczne, tradycje świętowania, specyfikę życia publicznego i zawiłości polityczne.
Zapusty to ważne święto przedwielkanocne, szeroko obchodzone w Wielkim Księstwie Litewskim, jednak w historiografii okres ten jest traktowany marginalnie i stanowi raczej przedmiot badań etnologów.
W Internecie można znaleźć dość ogólne artykuły poświęcone okresowi zapustów, a w publikacjach przeglądowych rezydencji królewskiej w Wilanowie opierano się na dziele katolickiego księdza Jędrzeja Kitowicza1, żyjącego w XVIII wieku, opublikowanym w 1840 roku. Tekst ten stanowi więc raczej źródło przygotowane przez współczesnego autora niż opracowanie naukowe.
Kilka stron zapustowemu karnawałowi na dworze królewskim poświęciła polska historyczka Bożena Popiołek2 w swojej monografii dotyczącej życia codziennego na dworze.
O karnawale w sensie ogólnym pisał polski kulturoznawca Wojciech Dudzik3, zatem teoretyczną część niniejszego referatu rozwijaliśmy w oparciu o tę monografię, jednak również i w niej bardziej szczegółowo omówione są tradycje świętowania dopiero od połowy XIX wieku.
Zapusty, znane w Europie Zachodniej bardziej jako karnawał, to archaiczne święto poprzedzające początek Wielkiego Postu, którego nazwa pochodzi od łacińskich słów oznaczających „rezygnację z mięsa”.
Była to ostatnia okazja do spożywania mięsa przed trwającym 40 dni Wielkim Postem. Już od połowy X wieku wiadomo, że karnawał był dobrze ugruntowanym świętem, porównywanym do największych uroczystości chrześcijańskich.
Tradycja ta znana była w Polsce już od początku XV wieku, kiedy to za czasów Władysława Jagiełły odnotowano wydatki dworu królewskiego na organizację tego święta. Zygmunt Stary w latach 1500–1501, przebywając na dworze swojego brata Władysława na Węgrzech, również uczestniczył w karnawale, dlatego magnaci Wielkiego Księstwa Litewskiego znali tę tradycję i później sami ją realizowali w swoich dworach.
Pierwsze opisy karnawałów w źródłach pisanych są najczęściej pośrednie, gdyż pojawiały się w zakazach kościelnych lub kazaniach moralizatorskich, potępiających pewne tradycje zapustne, takie jak maski i pochody przebierańców. Zatem najpierw dowiadujemy się, czego nie należy robić. Spróbujmy teraz dowiedzieć się, co jednak robiono.
Źródła odzwierciedlające codzienność pierwszej połowy XVIII wieku (diariusze, wspomnienia, listy) pokazują, że zapusty były ulubionym okresem świątecznym wśród szlachty4. Czas ich trwania był różnie określany. Niekiedy utożsamiano go z całym okresem mięsopustnym. Ustalony był tylko ostatni dzień – wtorek przed Środą Popielcową i początkiem Wielkiego Postu. Czasami okres ten liczono od święta Objawienia Pańskiego (Trzech Króli, 6 stycznia), czasami od ostatniego czwartku przed Wielkim Postem, czasami od soboty, a niekiedy od wtorku. Był on poświęcony rozrywkom i intensywnemu życiu towarzyskiemu – udziałowi w ucztach i karnawałach.
W pierwszych latach prowadzenia diariusza zapusty nie były szczególnie akcentowane, jednak w 1722 roku Radziwiłł Rybeńko spędził końcówkę zimy na dworze króla Augusta II w Dreźnie.
Władca Rzeczypospolitej August II, naśladując króla Francji Ludwika XIV, nie tylko organizował imponujące uroczystości, lecz także aktywnie w nich uczestniczył, często nawet przewyższając model wersalski. Karnawały, koncerty, spektakle, jarmarki, karuzele i inne uroczyste rozrywki były związane zarówno z najważniejszymi wydarzeniami państwowymi, jak i interesami dynastycznymi, a jednocześnie dostarczały królowi osobistej przyjemności i możliwości samowyrazu. August II szczerze cieszył się swoim udziałem w uroczystościach, podkreślając swoją siłę fizyczną, sprawność i energię, dlatego młodemu Radziwiłłowi również zależało, by zobaczyć taki spektakl od środka. Wieczorami młody magnat uczęszczał na reduty i komedie, a po miesiącu, 17 lutego, podczas głównych zmagań już w przebraniach, brał udział przebrany w kostium Arlekina.
W swoich rezydencjach w Nieświeżu również organizował tego typu rozrywki z okazji szczególnych wydarzeń. Oto 26 lipca 1724 roku, chcąc zostać posłem na sejmik nowogródzki, zaprosił do Nieświeża całą województwo i po obiedzie zorganizował karuzelę. Wieczorem oświetlił park i drogę do Ałby, gdzie w jednej z sal jego rezydencji odbywał się bal, a w drugiej – kolacja. W październiku 1729 roku w Ałbie ponownie zorganizowano karuzelę, reduty i karnawał. W czerwcu 1731 roku z okazji święceń Laskarego na biskupa Zenopolitano, karuzela została zorganizowana w rezydencji Radziwiłła w Ołyce, gdzie wcześniej nakazał wyrównać plac. We wrześniu 1738 roku w Nieświeżu ponownie odbyła się karuzela.
Podsumowując dane z diariusza, widzimy, że karuzela w Nieświeżu była organizowana dwa razy w roku – w czerwcu i we wrześniu. Najprawdopodobniej wiązało się to z obchodami urodzin Radziwiłła w czerwcu oraz dniem jego patrona, św. Michała Archanioła, we wrześniu. Jednak karuzela była również wzmiankowana w grudniu 1745 roku, kiedy to mężczyźni rywalizowali, a kobiety jeździły saniami.
W okresie zapustów magnat nie organizował karuzeli w Wielkim Księstwie Litewskim, jednak bez wątpienia udział w tej rozrywce na dworze królewskim podczas zapustów miał wpływ na organizowanie karuzel w rezydencjach Radziwiłła.
W latach 1719–1724 zapusty były wspominane jedynie podczas podróży zagranicznych, natomiast od 1725 roku wzmianki te stają się częstsze, aż stają się coroczne. W całym okresie 1719–1761 magnat wspominał zapusty bezpośrednio lub pośrednio (np. podkreślając, że w tym czasie chorował i nie uczestniczył) 29 razy.
Okres zapustów kojarzył się magnatowi z rozrywkami i radością. Jednym z najczęściej spotykanych określeń tego okresu jest „wesoło” – spędziliśmy dzień wesoło, bawiliśmy się itp. Choć zdarzały się lata, gdy magnat opuszczał to święto z powodu choroby lub żałoby, często to odnotowywał. Najczęściej w tym dniu albo przyjmował gości, albo odwiedzał innych magnatów Rzeczypospolitej. Tylko kilka razy w ogóle nie akcentował w diariuszu okresu zapustów.
Dane zawarte w diariuszu pozwalają również określić średni czas trwania okresu świątecznego, podczas którego wspominano rozrywki charakterystyczne dla zapustów. Widzimy, że średni czas trwania wynosił 3 dni (wtorek, poniedziałek, niedziela).
Najdokładniej Radziwiłł opisał okres zapustów w 1725 roku, który spędził w Czartorysku, w dobrach Janusza Wiśniowieckiego, gdzie z okazji zapustów organizowano rozrywki, a młodzieniec zamierzał poznać jego córkę Franciszkę Urszulę Wiśniowiecką. Spieszył się na zapusty do dworu Wiśniowieckich, ponieważ była to wyjątkowo dogodna okazja, by podczas uczt zapoznać się z interesującą go panną.
Warto również pamiętać, że po zapustach następuje 40 dni Wielkiego Postu, w czasie którego należało prowadzić bardziej wstrzemięźliwe życie, unikając zabaw, a więc życie towarzyskie na dworach zamierało.
Istotne jest, że magnat bardzo szczegółowo opisał znajomość ze swoją przyszłą żoną właśnie w okresie zapustów, gdy życie towarzyskie na dworach tętniło. Oto według wyliczeń polskiej historyczki Bernadetty Manys, w latach 1739–1748 w Wilnie odbyło się 463 śluby, z czego większość przypadała na miesiące luty–marzec, czyli na okres zapustów. Spośród 29 zapustów (licząc ostatnie 3 dni), odnotowanych w diariuszu, aż 12 razy magnat uczestniczył w ślubach. W tym okresie starano się zawierać małżeństwa i łączyć uroczystości z organizowanymi na dworach ucztami i balami.
Głównymi rozrywkami tego okresu były tańce, karnawał i reduty. Do tańców, oczywiście, potrzebna była muzyka. Radziwiłł Rybeńko nie opisuje jej w swoim diariuszu, dlatego opieramy się na monografii Ireny Bieńkowskiej5 poświęconej muzyce na dworze brata magnata, Hieronima Floriana. Starał się on przyciągać na swój dwór najzdolniejszych muzyków z Europy Zachodniej.
Zapusty w 1749 roku, pierwsze po śmierci matki braci, zorganizowane w jego dawnej rezydencji w Białej, trafiły zarówno do historiografii, jak i do diariusza jako szczególnie uroczyste. Wtedy w rezydencji Radziwiłłów zebrało się do 100 osób przebranych za postaci z mitologii rzymskiej. Radziwiłł Rybeńko przebrał się za Jowisza, a Franciszka Urszula – za boginię mądrości Pallas.
Następnego dnia uczestnicy karnawału przebierali się za przedstawicieli różnych narodów. Przebranie Radziwiłł szczegółowo opisuje tylko raz, w 1737 roku, kiedy to w przeddzień urodzin swojej żony Franciszki Urszuli Wiśniowieckiej, 12 lutego, przebrał się za chłopa i przybył do Nieświeża wraz z orszakiem weselnym, a żona go nie rozpoznała.
Opis redut znajdziemy u Kitowicza, który twierdzi, że ta forma obchodów zapustów spopularyzowała się w Warszawie za panowania Augusta III. Były one organizowane od Nowego Roku do początku Wielkiego Postu we wtorki i czwartki. Według tego duchownego reduty składały się z trzech części – tańców, gry w karty i wzajemnego oglądania masek oraz zgadywania, kto się pod nimi kryje.
Jednak sam Radziwiłł zapisał, że uczestniczył w redutach warszawskich już podczas zapustów w 1726 roku. Choć ta rozrywka była mu znana, to jednak w redutach uczestniczył zaledwie kilka razy, głównie podczas pobytu w Warszawie lub w miastach Europy Zachodniej.
Okres zapustów był świętem świeckim, osadzonym pomiędzy wielkimi świętami religijnymi roku liturgicznego, dlatego bardzo często okres zapustów rozpoznajemy w diariuszu poprzez określone praktyki religijne, które magnat akcentował w swoich zapiskach.
W przypadkach, gdy zapusty nie były wspomniane bezpośrednio – pierwszą ich zapowiedzią w diariuszu był niedzielny wpis o modlitwie na klęczkach wypełniającej zobowiązania wobec Bractwa Świętej Rodziny Jezusa, działającego przy klasztorze kapucynów w Loreto, do którego magnat wstąpił podczas pobytu w Pradze.
Bractwo przy tym klasztorze w Pradze zostało założone w 1694 roku i szczególnie zyskało na popularności dzięki przywilejowi zakładania filii (pomocniczych bractw), co pozwalało uniknąć biurokracji i trudności administracyjnych, dlatego już w 1726 roku liczyło około 873 898 członków. Bractwo było popularne wśród arystokracji europejskiej – w 1767 roku liczba członków (łącznie, a nie tylko aktywnych) wynosiła 2 miliony, z czego 49 to monarchowie, 3118 książąt i hrabiów, 13 912 drobniejszych szlachciców, 51 759 biskupów, prałatów i duchownych.
Magnat w tym dniu również przystępował do spowiedzi i przyjmował Najświętszy Sakrament.
Drugą wyraźną cechą tego okresu jest udział Radziwiłła w nabożeństwach Czterdziestogodzinnych (Quadraginta Horarum) – katolickiej tradycji nieprzerwanej adoracji Najświętszego Sakramentu, trwającej około czterdziestu godzin i symbolizującej obecność Chrystusa w grobie.
Zwyczaj ten powstał w Mediolanie w 1527 roku, a oficjalne instrukcje zostały zatwierdzone przez papieża Klemensa XII w 1731 roku. Nabożeństwa te podkreślały uroczysty charakter, zaangażowanie wspólnoty, szczególne przygotowanie ołtarza oraz nieprzerwaną adorację.
Omówiwszy, jak i w jakim zakresie obchodzono zapusty, warto również spojrzeć, gdzie Radziwiłł spędzał to święto.
Nie udało się ustalić, by w tym okresie Radziwiłł szczególnie akcentował swoje miejsce pobytu, jednak widzimy, że starał się spędzać to święto w swoich rezydencjach, najczęściej w Nieświeżu.
Wskazywał również gości, których przyjmował, jednak wydaje się, że wspominał tylko najznakomitszych z nich. Najczęściej zaznaczał, że odwiedzali go członkowie rodziny (siostry, Radziwiłłowie z innych linii), jednak nie wygląda na to, by zależało mu na dokładnym wymienieniu wszystkich gości. Bardzo często wspominał po prostu, że było wielu gości.
Drugą skrajnością były sytuacje, gdy gości nie było wcale – wówczas podkreślał, że spędza zapusty w gronie domowników. Jednak w istocie nie wiemy, kto dokładnie wchodził w skład tego grona. Najprawdopodobniej żona i dzieci, ponieważ siostry i ich małżonków magnat już wyraźnie wymieniał.
Podsumowanie
Diariusz Michała Kazimierza Radziwiłła dostarcza rzadkiego i cennego wglądu w to, jak zapusty były obchodzone przez litewską szlachtę w XVIII wieku. Choć czasem skromne, te uroczystości często wypełnione były tańcami, balami maskowymi, spotkaniami rodzinnymi i wizytami towarzyskimi. Praktyki religijne, takie jak spowiedź, adoracja oraz uczestnictwo w bractwach, również towarzyszyły temu świątecznemu czasowi.
Diariusz pokazuje, że dla Radziwiłła zapusty były nie tylko czasem radości, lecz także ważnym momentem życia społecznego, kulturalnego i duchowego.
- Kitowicz, Jędrzej. Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985. https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/kitowicz-opis-obyczajow-i-zwyczajow-za-panowania-augusta-iii.pdf.
↩︎ - Popiołek, Bożena. Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2022.
↩︎ - Dudzik. Karnawały w kulturze. Wydawnictwo Sic!, 2005. https://ikp.uw.edu.pl/publikacje/karnawaly-w-kulturze/.
↩︎ - Popiołek, Bożena. Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2022, s. 393. ↩︎
- Bieńkowska, Irena. Muzyka na dworze księcia Hieronima Floriana Radziwiłła. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2013.
↩︎